«ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ» - Άρθρο του Τζωρτζ Όργουελ

«ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ»

Άρθρο του Τζωρτζ Όργουελ

Tribune, 26 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1945

Μετάφραση: Χρήστου Π. Παπαχριστόπουλου

Copyright: Christos P. Papachristopoulos

Στην εφημερίδα «TRIBUNE» την προηγούμενη εβδομάδα υπήρχε μια ενδιαφέρουσα επιστολή

από τον κ. J. Stewart Cook, στην οποία συνιστούσε πως ο καλύτερος τρόπος για να διαφύγουμε του κινδύνου

μιας «επιστημονικής ιεραρχίας»

θα ήταν να προσέξουμε ώστε κάθε μέλος του γενικοτέρου κοινού/general public που ανήκει σε αυτήν

να είναι, όσο το δυνατότερον, επιστημονικά μορφωμένο με επιστημονική παιδεία.

Την ίδια στιγμή, οι επιστήμονες θα πρέπει να βγουν από την απομόνωσή τους

και να ενθαρρυνθούν ώστε να συμμετάσχουν περισσότερο στην πολιτική και στην διοίκηση.

Ως μια γενική διατύπωση, νομίζω ότι οι περισσότεροι από εμάς θα συμφωνούσαν με αυτό

–αλλά, σημειώνω, ως συνήθως ο κ. Cook δεν ορίζει την επιστήμη.

Απλά, υπονοεί, προσπερνώντας το θέμα εν τάχει/en passant, ότι επιστήμη σημαίνει

ορισμένες θετικές επιστήμες των οποίων τα πειράματα μπορούν να διεξάγονται κάτω από συνθήκες εργαστηρίου.

Με τον τρόπον αυτόν, επομένως, η εκπαίδευση των ενηλίκων τείνει «να αγνοεί τις επιστημονικές σπουδές

για χάρη της προτίμησης των λογοτεχνικών, οικονομικών και κοινωνικών θεμάτων»

–των οικονομικών και της κοινωνιολογίας μη θεωρουμένων ως κλάδων της επιστήμης. Προφανώς!

Αυτό το σημείο έχει μεγάλη σπουδαιότητα.

Διότι, προς το παρόν, η λέξη «επιστήμη» χρησιμοποιείται τουλάχιστον με δύο σημασίες

–και το όλο ζήτημα της επιστημονικής μορφώσεως συσκοτίζεται από την τρέχουσα τάση

να πηδά κανείς μετακινούμενος από την μιαν έννοια στην άλλην.

Γενικά, η επιστήμη εκλαμβάνεται πως σημαίνει είτε

α) τις θετικές επιστήμες όπως η χημεία, η φυσική κ.τ.λ. ή

β) μια μέθοδο σκέψεως η οποία προμηθεύει εξακριβωμένα αποτελέσματα

μέσω της λογικής αιτιολόγησης παρατηρουμένων γεγονότων.

Αν ρωτήσετε οποιονδήποτε επιστήμονα ή σχεδόν οποιονδήποτε μορφωμένον άνθρωπο για την ακρίβεια

«τί είναι επιστήμη;», το πιθανότερον είναι πως θα λάβετε μιαν απάντηση που θα προσεγγίζει το β).

Στην καθημερινή ζωή, ωστόσο, τόσο στον προφορικό όσο και στον γραπτό λόγο,

όταν οι άνθρωποι λένε «επιστήμη» εννοούν το α).

Για αυτούς, επιστήμη σημαίνει κάτι που λαμβάνει χώρα σε ένα εργαστήριο:

ο ίδιος πολύς κόσμος, μάλιστα, ανακαλεί μιαν εικόνα

γραφημάτων, δοκιμαστικών σωλήνων, ζυγαριών, φλογοβόλων συσκευών ή καυστήρων Bunsen και μικροσκοπίων.

Ένας βιολόγος και ένας αστρονόμος, ίσως ένας ψυχολόγος ή ένας μαθηματικός,

περιγράφονται ως «άνθρωποι της επιστήμης»:

κανείς δεν θα διανοείτο να εφαρμόσει αυτόν τον όρο

σε έναν πολιτικό ηγέτη, σε έναν ποιητή, σε έναν δημοσιογράφο ή ακόμα και σε έναν φιλόσοφο.

Κι όσοι μας λεν ότι οι νέοι πρέπει να εκπαιδευθούν επιστημονικώς,

εννοούν σχεδόν πάντοτε ότι θα πρέπει να διδαχθούν περισσότερα

για την ραδιενέργεια ή τα άστρα ή την φυσιολογία των σωμάτων τους

παρά ότι θα πρέπει να διδαχθούν πώς να σκέφτονται πιο θετικά.

Αυτή η σύγχυση εννοιών, η οποία εν μέρει είναι σκόπιμη, εμπεριέχει έναν μεγάλον κίνδυνο.

Στην απαίτηση για πιο επιστημονική εκπαίδευση υποκρύπτεται ο ισχυρισμός πως,

εάν κανείς έχει εκπαιδευθεί επιστημονικώς, τότε η προσέγγισή του σε όλα τα ζητήματα θα είναι πιο έξυπνη

απ’ ό,τι αν δεν είχε ποτέ τέτοιαν εκπαίδευση.

Γίνεται η εικασία πως οι πολιτικές απόψεις ενός επιστήμονα, οι απόψεις του σε κοινωνιολογικά ερωτήματα,

για την ηθική, την φιλοσοφία, ακόμα και για την τέχνη ίσως,

θα είναι περισσότερο αξιόλογες από αυτές ενός ανειδίκευτου.

Ο κόσμος –με άλλα λόγια– θα γινόταν καλύτερος τόπος εάν τον ήλεγχαν οι επιστήμονες.

Όπως μόλις είδαμε, όμως, «επιστήμονας» στην πράξη σημαίνει έναν ειδικό σε μια θετικήν επιστήμη.

Έπεται ότι ένας χημικός ή ένας φυσικός είναι, ως τέτοιοι, πιο έξυπνοι πολιτικά

από έναν ποιητή ή έναν δικηγόρο ως τέτοιους.

Και, πραγματικά, υπάρχουν ήδη εκατομμύρια ανθρώπων που το πιστεύουν αυτό όντως.

Είναι, ωστόσο, αλήθεια ότι ο «επιστήμων» –με αυτήν την πιο στενήν έννοια–

έχει περισσότερες πιθανότητες από άλλους ανθρώπους ώστε να προσεγγίσει τα μη-επιστημονικά προβλήματα

με αντικειμενικό τρόπο;

Δεν υπάρχουν αρκετοί λόγοι για να το σκεφτείτε αυτό.

Κάνετε ένα από τεστ που λέγεται «Ικανότητα Αποφυγής του Εθνικισμού».

Λέγεται συχνά με χαλαρή διάθεση ότι «η Επιστήμη είναι διεθνής»

αλλά στην πράξη οι επιστήμονες, εργαζόμενοι όλων των κρατών, ευθυγραμμίζονται πίσω από τις κυβερνήσεις τους

με λιγότερη ευσυνειδησία απ’ ό,τι έχουν οι συγγραφείς και οι καλλιτέχνες.

Η Γερμανική επιστημονική κοινότητα ως σύνολο, π.χ., δεν αντιστάθηκε καθόλου στον Χίτλερ.

Μπορεί ο Χίτλερ να είχε καταστρέψει τις μακροπρόθεσμες προοπτικές της Γερμανικής επιστήμης

αλλά υπήρχαν ακόμα πολλοί χαρισματικοί άνθρωποι να κάνουν την αναγκαία έρευνα

για πράγματα όπως τα συνθετικά καύσιμα, τα αεριωθούμενα τζετ, οι πυραυλικές ρουκέττες και η ατομική βόμβα.

Δίχως αυτούς, ποτέ δεν θα μπορούσε να έχει συγκροτηθεί η Γερμανική πολεμική μηχανή.

Από την άλλη, τί συνέβη στην Γερμανική λογοτεχνία όταν ανήλθαν στην εξουσία οι Ναζί;

Πιστεύω πως δεν έχει δημοσιοποιηθεί κάποια εξαντλητική λίστα αλλά φαντάζομαι ότι

ο αριθμός των Γερμανών επιστημόνων –πέραν των Εβραίων– που εθελοντικά αυτοεξορίστηκαν ή διώχθηκαν

από το καθεστώς ήταν πολύ μικρότερος από τον αντίστοιχο αριθμό των συγγραφέων και δημοσιογράφων.

Πιο φοβερό είναι ότι ένας αριθμός Γερμανών επιστημόνων κατάπιαν τις τερατωδίες

περί «φυλετικής επιστήμης».

Μπορείτε να βρείτε κάποιες από τις δηλώσεις εκείνες κάτω από τις οποίες και τις υπογραφές τους ακόμα

Έβαλαν –και, μάλιστα, με τα ονόματά τους– στο βιβλίο του καθηγητή Brady με τίτλο

«ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΚΑΙ Η ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΥ ΦΑΣΙΣΜΟΥ».

Ωστόσο, η ίδια εικόνα υπάρχει παντού, με ελαφρά διαφορετικές μορφές.

Στην Αγγλία, ένα μεγάλο ποσοστό των πρωτοπόρων επιστημόνων

αποδέχονται την δομή της καπιταλιστικής κοινωνίας,

όπως μπορεί να διαπιστωθεί από την σχετική άνεση με την οποία τους παραχωρούνται

τίτλοι ιπποσύνης, βαρωνίας ή και λόρδωσης ακόμα!

Από την εποχή του Tennyson, σε κανέναν Άγγλον συγγραφέα άξιον ανάγνωσης

(θα μπορούσε, ίσως, κανείς να κάνει μιαν εξαίρεση για τον Σερ Max Beerbohm)

δεν δόθηκε τίτλος ευγενείας.

Κι όσοι Άγγλοι επιστήμονες απλά δεν το δέχονται το στάτους-κβο είναι συχνότατα Κομμουνιστές,

κάτι το οποίο σημαίνει πως, οσοδήποτε ευσυνείδητοι διανοητικά κι αν είναι ίσως

στην προσωπική τους επαγγελματική πορεία, είναι έτοιμοι να αυτολογοκριθούν

και να μην ασκήσουν κριτική ή ακόμα και να γίνουν άτιμοι σε ορισμένα θέματα.

Το γεγονός είναι ότι μια απλή εκπαίδευση σε μία ή περισσότερες εκ των θετικών επιστημών

–ακόμα κι αν συνδυαστεί με πολύ υψηλό ταλέντο– δεν αποτελεί καμία εγγύηση

για μιαν εξανθρωπισμένη ή σκεπτικιστική θεώρηση του μέλλοντος.

Απόδειξη αυτού αποτελούν οι φυσικοί μισής ντουζίνας μεγάλων εθνών

που δουλεύουν όλοι με μυστικότητα πυρετωδώς πάνω στην ατομική βόμβα.

Σημαίνουν, άραγε, όλα αυτά ότι το ευρύ κοινό δεν θα έπρεπε να έχει περισσότερη επιστημονική παιδεία;

Αντιθέτως!

Το μόνο που σημαίνει είναι ότι η επιστημονική εκπαίδευση των μαζών

θα κάνει ελάχιστο καλό και, πιθανότατα, θα επιφέρει αρκετή ζημία

αν απλώς και μόνο συνοψιστεί σε περισσότερη φυσική, περισσότερη χημεία, βιολογία κ.τ.λ.

και καταλήξει αρνητική για την λογοτεχνία και για την ιστορία.

Το πιο πιθανό αποτέλεσμα στον μέσο άνθρωπο θα είναι τότε να περιορίσει το εύρος της σκέψης του

και να τον κάνει να απεχθάνεται περισσότερο από ποτέ αυτό το είδος γνώσης που δεν κατέχει:

και η πολιτική του αντίδραση θα είναι, πιθανότατα, κάπως λιγότερο έξυπνη

από εκείνην ενός αγράμματου χωριάτη που διατηρεί λίγες ιστορικές αναμνήσεις

–και μιαν αρκετά σωστή αισθητική αντίληψη.

Είναι ξεκάθαρο ότι η επιστημονική μόρφωση θα όφειλε να σημαίνει

την εμφύτευση ενός λογικού, σκεπτικιστικού, εμπειραματικού τρόπου σκέψεως.

Θα όφειλε να σημαίνει την απόκτηση μιας «μεθόδου» –μιας μεθόδου

που να μπορεί να αξιοποιηθεί σε οποιοδήποτε πρόβλημα αντιμετωπίζει κανείς–

και όχι απλά στην συγχώνευση πολλών γεγονότων, οπότε, αν το θέσετε με αυτές τις λέξεις

στον απολογητή της επιστημονικής εκπαίδευσης, λέξεις και γεγονότα συνήθως θα καταλήξουν σε συμφωνία.

Πιέστε τον περαιτέρω, ζητήστε του να εξειδικεύσει και –με κάποιον τρόπο– πάντα αποδεικνύεται στο τέλος

ότι επιστημονική εκπαίδευση σημαίνει περισσότερη προσοχή στις επιστήμες,

με άλλα λόγια: περισσότερα γεγονότα.

Στην πράξη υπάρχει ισχυρή αντίσταση στην ιδέα ότι

επιστήμη σημαίνει έναν τρόπο να βλέπει κανείς τον κόσμο

κι όχι απλά έναν όγκο γνώσης.

Νομίζω ότι εν μέρει για αυτό η αιτία είναι η καθαρή επαγγελματική ζήλεια.

Διότι, εάν η επιστήμη είναι απλά μια μέθοδος ή μια κλίση ή μια στάση

έτσι ώστε να μπορεί, κατά μίαν έννοιαν, να περιγραφεί ως επιστήμων

οποιοσδήποτε του οποίου η διαδικασία σκέψεως είναι επαρκώς λογική

–τότε τί γίνεται όλο αυτό το τεράστιο πρεστίζ που απολαμβάνει τώρα ο χημικός, ο φυσικός κ.τ.λ.

καθώς και η αξίωσή του να είναι κάπως σοφότερος από εμάς τους υπολοίπους;

Πριν από 1 αιώνα, ο Charles Kingsley περιέγραψε την επιστήμη σαν

«δημιουργία δυσάρεστης οσμής σε ένα εργαστήριο».

Πριν 1-2 χρόνια, ένας νέος χημικός βιομηχανίας με ενημέρωσε κρυφά ότι

«δεν μπορούσε να καταλάβει ποια ήταν η αξία και η χρησιμότητα της ποίησης».

Έτσι, το εκκρεμές ταλαντεύεται μπρος-πίσω

αλλά δεν μου φαίνεται ότι η μια στάση είναι καθόλου καλύτερη από την άλλη.

Προς το παρόν, η επιστήμη είναι αναβαθμισμένη

–κι έτσι ακούμε, αρκετά σωστά, τον ισχυρισμό ότι οι μάζες πρέπει να εκπαιδευθούν επιστημονικώς.

Δεν ακούμε, όμως (όπως θα οφείλαμε) το αντεπιχείρημα ότι οι ίδιοι οι επιστήμονες θα έπρεπε να επωφεληθούν

για να αποκτήσουν λίγη παιδεία.

Λίγο πριν γράψω αυτό το κείμενο, είδα σε ένα Αμερικανικό περιοδικό την ανακοίνωση

ότι ένας αριθμός Άγγλων και Αμερικανών φυσικών

αρνήθηκαν εξ αρχής να πραγματοποιήσουν έρευνες για την ατομική βόμβα

μιας και γνώριζαν καλά πώς θα την χρησιμοποιούσαμε.

Ορίστε, έχετε δω μιαν ομάδα πανομοιότυπων ανθρώπων εν μέσω ενός κόσμου παρανοϊκών.

Αν και δεν έχουν δημοσιοποιηθεί τα ονόματα,

νομίζω πως θα μάντευα σωστά

ότι όλοι τους είναι άνθρωποι που διαθέτουν κάποιο είδος γενικού πολιτισμικού μπαγκράουντ,

κάποιαν εμπειρική γνώση ιστορίας ή λογοτεχνίας ή των τεχνών –εν κατακλείδι,

άνθρωποι των οποίων τα ενδιαφέροντα δεν είναι, με την τρέχουσα σημασία της λέξεως, καθαρά επιστημονικά.