Διατριβή αποδεικτική του ρητού "ΜΗΔΕΝΑ ΠΡΟ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ΜΑΚΑΡΙΖΕ" για την Νέα Μεταπολίτευση στην Ελλάδα
Μετάφραση: Χρήστου Π. Παπαχριστόπουλου
Λος Άντζελες, 19/12/2009
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
1. Μαθήματα για την Αμερική σήμερα από τον ασυμβίβαστο Σωκράτη για την πεμπτουσία της ιστορίας
2. Σύνοδος Κορυφής στο Δημαρχείο της πόλης
3. Ο Σωκράτης ως οικοδεσπότης talk-show
4. Ο Σωκράτης ως Αμερικανός Ταλιμπάν
5. Η Αρχαία Αθήνα μετά την 11η Σεπτεμβρίου
6. Ο ασυμβίβαστος ήρωας
1. Μαθήματα για την Αμερική σήμερα από τον ασυμβίβαστο Σωκράτη για την πεμπτουσία της ιστορίας
Εάν ο πλέον διάσημος φιλόσοφος του κόσμου ήταν ζωντανός σήμερα, θα ανακάλυπτε την Αμερική
ως μια χώρα –θαυμαστά– όμοια με την δική του Αθήνα του 5ου π.Χ. αιώνος. Θα γινόταν μάρτυρας
ο Σωκράτης μιας δονούμενης από ζωή και υπερήφανης δημοκρατίας και θα μας την χάριζε
–απαξιώνοντάς την– θεωρώντας την ως μιαν έκλυτη απόλαυση των βαθειά νυχτωμένων
και του αφιλοσόφητου «όχλου».
Θα υπέβαλε σε εξέταση τους πολιτικούς της Αμερικής και θα τους έθετε υπό κρίσιν
μαζί με τους εξειδικευμένους ομιλητές του ραδιοφώνου και της καλωδιακής τηλεόρασης
εις αναζήτησιν τιμίων και ειλικρινών συζητήσεων που οδηγούν στην αλήθεια και
–εκ τούτου του γεγονότος– μπορεί κανείς να εκθέσει πλέον την σύγχυση, τις αντιφάσεις και την άγνοιά τους.
Ο ίδιος πάλι
θα έκανε χρήση του δικαιώματός του να επωφεληθεί της Αμερικής όσο και της Αθήνας ως προς την ελευθερία
του λόγου και θα τρόμαζε, ταυτοχρόνως, από την απατηλή εμφάνιση της γλώσσας
που επιλέγουν να χρησιμοποιούν οι Αμερικανοί. Εξ άλλου,
θα εμφανιζόταν τόσο προκλητικός προς την Αμερική ακριβώς όπως είχε προκαλέσει και την Αθήνα
και –κατά πάσαν πιθανότητα– θα τον δίωκαν, θα τον κατηγορούσαν, θα τον καταδίκαζαν
και, για μια δεύτερη φορά, για τον λόγον αυτό θα τον συνελάμβαναν εκ νέου.
Ο Σωκράτης σήμερα είναι αυτός
που πετά ως ποινή από την αρχαιότητα και ρίχνει το γάντι στην Αμερική και σε όλες τις άλλες δημοκρατίες. Πώς, άραγε, θα εδύνατο η Αθήνα –η οποία υπερηφανευόταν για τις ελευθερίες της
και όχι μόνον ανεχόταν για δεκαετίες αλλά χαιρόταν ενθουσιασμένη
για τα καρφιά στον άνθρωπο
που αυτοχαρακτηριζόταν ως «το άλογον» που την κεντρίζει–
να επιστρέψει, να «ανάψει» τον από μηχανής νου της, να ελευθερώσει το σπουδαιότερο μυαλό της
και να τον καταδικάσει σε θάνατο εκ νέου
ενώ είναι γέρος μόλις 70 ετών;
Είχε αποκαλύψει ο Σωκράτης ένα τρομακτικό ρήγμα, ένα χάσμα στην δημοκρατία;
Ή μηπως η δημοκρατία είχε αντιδράσει σε μιαν απειλή θανάσιμη εκ μέρους των ομοίων του Σωκράτη;
Σήμερα η επιρροή του γίνεται αισθητή
συνήθως σε συγκεντρώσεις τύπου
Ακαδημίας
μέσω της κληροδότησης των ιδεών του.
Είναι αυτός
που ίδρυσε, που ανακάλυψε την Δυτική φιλοσοφία υπό την έννοια
ότι κάθε διανοητική και πνευματική έρευνα –ενώπιόν του–
εκτιμάται ως «προ-Σωκρατική» και όλη η Δυτική φιλοσοφία μετά από αυτόν,
συμφώνως προς τους λόγους του Alfred North Whitehead, ένας Άγγλος φιλόσοφος του πρώϊμου 20ου αιώνος,
απλώς υποσημειώσεις, «ὑποπόδιο τῶν ποδῶν αὐτοῦ»,
στους 35 Πλατωνικούς διαλόγους στους οποίους ο Σωκράτης υπήρξε ο χαρακτήρας
ο κύριος.
Ο Σωκράτης ήταν αυτός που πραγματοποίησε αίφνης και με ορμή
την «καμπή» της Δυτικής σκέψεως από την θεωρητική ενατένιση για την σύνθεση
του φυσικού κόσμου προς τα φιλελεύθερα ζητήματα της ηθικής, της δικαιοσύνης, της αρετής, της πολιτικής.
Διαχέει, ωστόσο, την επιρροή του ο Σωκράτης πολύ πέραν της Ακαδημαϊκής Συνέλευσης,
πολύ πέραν και των ιδεών του των ιδίων.
Μπορεί να αποδειχθεί ότι οι βασικές του συνεισφορές, σπονδές, ήταν η μέθοδος και το στυλ του, το ύφος του
καθώς και το παράδειγμα της ζωής του.
Η μέθοδός του έγκειτο στη υποβολή ερωτήσεων σε ένα πρόσωπο ή σε λιγοστά άτομα εντός μικρών σκηνικών
(η «Απολογία», η οποία καταγράφει στα αρχεία του δίσκων την ομιλία του και την διεύθυνσή του
προς το δικαστήριο των 500 κατά την διάρκεια της δίκης του, ήταν η εξαίρεση). Μέσω τοιούτων
–οικείων και νυκτικών– με την βελόνα υπαινιγμών με σκοπό την επικύρωση της διαθήκης του,
ξεσκέπαζε, αποκάλυπτε, εξήγαγε, αποσπούσε και εκμαίευε τις βαθύτερες και πλέον απόκρυφες
απόψεις των συνομιλητών του, μια διαδικασία και δοκιμασία που είναι γνωστή τώρα
ως διαλεκτική του Σωκράτη.
Το ύφος του κατά την διάρκεια των συζητήσεων ήταν «ειρωνικό» υπό την πρωτογενή έννοια της λέξεως
«ειρωνεία», μια έννοια για την οποία προσποιούνταν ότι δεν είχε ιδέα ώστε να υποβάλει
στους συνομιλητές του το κίνητρο να ανοίξουν.
Η ζωή του –υπεράνω όλων– ήταν αφιερωμένη
στην αγάπη της σοφίας. Συζυγός του η Ξανθίππη
ενώ οι τρεις γιοι του ζούσαν χωρίς καθόλου χρήματα
την στιγμή που ο Σωκράτης τα ξόδευε μαζί με τον χρόνο του γύρω από την αγορά της Αθήνας
ψάχνοντας για συζη-τητές. Στο τέλος θυσίασε την ζωή του χάριν της φιλοσοφίας
όταν του προσφέρθηκε η ευκαιρία να δραπετεύσει από την φυλακή πριν την εκτέλεση της εσχάτης των ποινών
–του θανάτου– αλλά διάλεξε να πιεί το ποτήρι με το αειθαλές κώνειον αντ’ αυτού.
Τί αποκάλυψε, λοιπόν, ο Σωκράτης
στην Αθηναϊκή δημοκρατία που κατέστησε αναγκαίο αυτό το μαρτύριό του;
Και θα μπορούσε η δημοκρατία της Αμερικής να επαναλάβει το αμάρτημα της Αθήνας;
2. Σύνοδος Κορυφής στο Δημαρχείο της πόλης
Σήμερα επισκεπτόμενος την Αμερική/”America Today”
ο Σωκράτης θα πλήρωνε για να πραγματοποιήσει μιαν επίσκεψη στις συνόδους κορυφής
στο Δημαρχείο της πόλης το προηγούμενο καλοκαίρι, όπου προβεβλημένα μέλη του κοινού
εμφανίστηκαν με τις εκλεγμένες αντιπροσωπείες τους για να αμφισβητήσουν δημοσίως την μεταρρύθμιση
του συστήματος υγείας.
«Ιδού ο σπινθήρας» θα σημείωνε ο Σωκράτης -και οι γερουσιαστές Μαρξιστές, Ναζί ή και τα δυο συνάμα- για τις υστερικές κραυγές ότι είναι ο πρόεδρος της Αμερικής!
Έχοντας την επικύρωση
ο Σωκράτης ως προς την απέχθειά του για την δημοκρατική ρητορική, θα αναχωρούσε αμέσως
για να βρει ακόμη καλύτερους ανθρώπους για να συζητήσει –όπως το έκανε και στην Αθήνα–
όπου καταφανώς και κατά περίβλεπτο τρόπο ακτινοβολούσε στην λαϊκή
συνέλευση –αν και την απέφευγε– όπως και στα δικαστήρια όπου έπρεπε να υπηρετούν ήδη τώρα
οι άρρενες πολίτες.
Ο Σωκράτης θεωρούσε ως κάτι το μη πρόσφορον
για τον σκοπό της διαπαιδαγώγησης την δημόσια συζήτηση σε τοιούτα τα σκηνικά,
ως ξεκάρφωτα και χωρία αξία –με μια λέξη «εριστικά».
Η Έρις ήταν η Ελληνίδα Θεά της κλαγγής των όπλων, η Διχόνοια (το μήλον της Έριδος των Ρωμαίων).
Η Έρις ήταν αυτή που με πανούργο τρόπο έριξε σε ένα συμπόσιο κι ενστάλαξε ένα χρυσό μήλο
με την εγχαραχθείσα επιγραφή «τῇ καλλίστῃ» (ή «στον πιο δίκαιο») στον τίτλο βιβλίου,
παρέχοντας κίνητρο σε τρεις Θεές –Ήρα, Αθηνά και Αφροδίτη– να λογομαχήσουν για το ποιος το/την άξιζε,
ώστε με τον τρόπο αυτό να γίνει η εξαπόλυση και έκρηξη του ΔΕΚΑετούς πολέμου της Τροίας.
Η Έρις είναι παρούσα σε προεκλογικούς διαλόγους, ντιμπέϊτς προέδρων μιας χώρας,
αγορεύσεις σε δικαστήρια και όπου άνθρωποι και λαοί συνομιλούν όχι για να ανακαλύψουν την αλήθεια
αλλά για να κερδοσκοπήσουν.
Το 1968 ο Stringfellow Barr, ιστορικός και πρόεδρος του Κολλεγίου Αγ. Ιωάννη στο Maryland,
έγραψε μια Σωκρατική κριτική των συζητήσεων των Αμερικανών. «Υπάρχει ένα πάθος
στον τηλεοπτικό διάλογο: η ταχύτατη εναλλαγή μονολόγων που αποτυγχάνουν να βρουν το προς έκδοσιν θέμα, όπως ακριβώς τα πλοία ταξιδεύουν αθέατα μέσα στην νύχτα•
η επανειλημμένη εισαγωγή-προοίμιο “Νομίζω ότι…”, λες και είχε σημασία
ποιος κράταγε γερά μιαν άποψη και όχι ποιαν άποψη αξίζει να κρατά κανείς
ως εταιρεία holding• η εντυπωσιακή προσωπική ματαιότης που εμποδίζει κάθε “συμποσιαστή”
να ακούσει όντως έναν άλλον ομιλητή».
Η εναλλακτική άποψη του Σωκράτη ήταν η «καλοκαγαθία», σύγκλιση ή διαλεκτική των απόψεων.
Πρωταρχικά, σύγκλιση και συνεύρεση σήμαινε να στραφεί κανείς προς τον άλλο με σκοπό να βρεθεί
μια κοινή ανθρωπιά και να κινηθούν αμφότερες οι πλευρές πιο κοντά στην αλήθεια ενός πράγματος.
Διαλεκτική, με άλλα λόγια, σημαίνει (αποφασιστικά και αναμφισβήτητα) να μην ενδιαφέρεται να κερδίσει
κανείς ή να χάσει διότι όλοι οι συγκλίνοντες συνομιλητές εξευγενίζονται από αυτήν.
Αποτελεί μιαν έρευνα κοινή. Δυστυχώς –όπως το έθεσε ο κ. Barr– είναι ακόμη «το πλέον δύσκολο,
ειδικά για τους Αμερικανούς» είδος συζήτησης ώστε να την πετύχουν.
Σε μιαν καλή κι ωραία μέρα, οι λόγοι στις ομιλίες του Σωκράτη έφεραν όλα τα σημάδια και τις εγχαράξεις
της διαλεκτικής. Υπήρχε ελάχιστος μακροσκελής διάλογος και πολύ νευρώδες ύφος πειθούς μπρος-πίσω.
Η συζήτηση συχνά εξελισσόταν με μαιάνδρους και, ορισμένες φορές, ο Σωκράτης έφασκε κι αντέφασκε,
παρουσιάζοντας αμφιλογίες. Στον «Πρωταγόρα», για παράδειγμα, παρουσιάζει το επιχείρημα
ότι η αρετή δεν είναι αντικείμενο διδασκαλίας αλλά στον διάλογο με τίτλο «Μένων»
ότι είναι.
Οι διάλογοι ήταν κατά διαστήματα χυμώδεις, με χιούμορ και –άνευ μεταβολής– περιείχαν εκπλήξεις.
Είχε την ελπίδα πως θα φέρει όλους όσους εμπλέκονταν σε μιαν υψηλότερη κατάσταση, σε ένα κράτος
επίγνωσης. Επειδή ο Σωκράτης ήθελε να κερδίσει οπαδούς, προσήλυτους, σε αυτήν την κουλτούρα διαλόγου
διάλεγε συχνά νέους κι αρρενωπούς άνδρες που εμφανίζονταν
κάτω από τον πειρασμό της εριστικής ρητορικής που πίστευε ότι ενεθάρρυνε η δημοκρατία. Επί παραδείγματι, ο Σωκράτης προσπάθησε σκληρά να εκπαιδεύσει τον Αλκιβιάδη, τον ηδονιστή και φιλόδοξο νέο,
του οποίου ο προστάτης-φύλακας Περικλής ήταν ο μεγαλύτερος πολιτικός του κράτους της Αθήνας.
Και αυτός επίσης πήγε μια μακράς διαρκείας βόλτα στην εξοχή, στην ύπαιθρο της Αθήνας,
(την οποία με λύπη του άφησε κι εγκατέλειψε)
με έναν νεαρό ονόματι Φαίδρο με σκοπό, πολύ ευγενικά, να κάνει τον νέο να δει την κενότητα
ενός ρήτορος που θαύμαζε.
3. Ο Σωκράτης ως οικοδεσπότης talk-show
Ωστόσο, ο Σωκράτης αναζητούσε και όσους έβλεπε
να πωλούν ως πραμάτεια τα εφόδια της εριστικής συνομιλίας. Αυτοί ήταν οι περιοδεύοντες
διδάσκαλοι που ανέθεταν σε πλούσιους γονείς (ή και αντιστρόφως) να διδάξουν στους γιους τους
τα όπλα και εργαλεία της ισχύος, οι/τους σοφιστές όπως ο Πρωταγόρας ή ο Θρασύμαχος.
Υπήρχαν, εξάλλου, και οι ρητορικοί φιλόσοφοι.
Ο Σωκράτης χειραγώγησε με τέτοιου είδους μηχανορραφίες τον πιο διάσημο από αυτούς,
τον Γοργία, ώστε να δεχθεί τον σκοπό της ρητορικής ως την τέχνη
«να εξουσιάζει κανείς τους άλλους στην πόλη του».
Ο Γοργίας υπερηφανεύθηκε επειδή ένας διδάσκαλος-μάστερ της ρητορικής ανειδίκευτος στην ιατρική
θα μπορούσε να αυτό-εκλεγεί από το κοινό
ως ανώτερος χειρούργος αντί ενός ειδικευμένου διδάκτορα που δεν είναι ρητορικά προικισμένος.
Σήμερα στην Αμερική, ο Σωκράτης θα ταυτοποιούσε σοφιστές και ρητορικούς φιλοσόφους
με θεωρητικούς των media και της επικοινωνίας των κομμάτων,
(spin-doctors όπως ο Karl Rove και ο David Axelrod) ή –εξ ίσου– με οικοδεσπότες talk-show
όπως ο Sean Hannity και ο Keith Olbermann.
Χρησιμοποιώντας την ειρωνεία του, ο Σωκράτης θα τους έκανε να νιώσουν υπερβολική αυτοπεποίθηση,
θα τους έβγαζε έξω και τότε –μέσω των ερωτήσεών του– θα εξέθετε την σύγχυση και την άγνοιά τους.
Συχνά αυτό γινόταν προς όφελος ενός ευαίσθητου
και εντυπωσιασμένου νέου μαθητή που είχε «ὦτα ἀκούειν».
Επειδή τοιούτου είδους συνομιλίες έπρεπε να έχουν εκ των προτέρων κλειστεί επί παραγγελία
για τα άτομα που συμμετείχαν, ο Σωκράτης αρνήθηκε να καταγράψει ποτέ ο,τιδήποτε.
Όπως είπε στον «Φαίδρο», το κείμενο παραμένει άφωνο ακόμα και αν του υποβάλει
κάποιος ερωτήσεις –και θα γίνει κατανοητό ή θα παρερμηνευθεί ανάλογα με το ποιος το αναγιγνώσκει.
Το πρόβλημα ήταν ότι αν και οι μαθητές του
–συμπεριλαμβανομένων Πλάτωνος και Ξενοφώντος που μετέδωσαν τις ομιλίες του χάριν υστεροφημίας–
τον θεώρησαν ως ευγενή, η Αθήνα δεν τον είδε με αυτό το πρόσωπο.
Αντιθέτως, πολλοί Αθηναίοι ανίχνευσαν μιαν υποκείμενην έπαρση και υπεροψία στην Σωκρατική ειρωνεία.
Ήταν όμοιος ο Σωκράτης –λόγου χάριν–
με δημαγωγούς σχολιαστές και κωμικούς όπως ο Jon Stewart και ο Stephen Colbert στην σημερινή Αμερική
που κάνουν ότι τα ξέρουν όλα.
Αυτοί που συμφώνησαν μαζί του, τον βρήκαν αστείο και διαφωτιστικό.
Οι υπόλοιποι τον βρήκαν απλώς καταδεκτικό.
Ο Σωκράτης έθρεψε και τροφοδότησε αυτήν την εικόνα της έπαρσης.
Στην υπεράσπιση του ίματζ του ΠΡΟ του δικαστηρίου,
είπε ότι είχε διαδραματίσει έναν ρόλο Θεϊκής αποστολής
από τον χρησμό του Απόλλωνος στους Δελφούς
ώστε, ως αδαής, να εκθέσει τόσο πολλούς ως αδαείς.
Συμφώνως με την εκδοχή του Πλάτωνος, ο Σωκράτης ισχυρίστηκε ότι ο χρησμός
είχε πει: «δεν υπάρχει κανείς πιο σοφός»
Ξεκινώντας από αυτήν την υποτιθέμενη και φανταστική ανωτερότητα,
ο Σωκράτης αναχώρησε προκειμένου να αποδείξει ότι ο χρησμός ήταν λανθασμένος.
Η εκδοχή του Ξενοφώντος είναι ακόμα πιο υπεροπτική.
«Ο Απόλλων απάντησε ότι ουδείς υπήρξε πιο ελεύθερος από εμένα ή πιο δίκαιος ή πιο γνωστικός» είπε
ο Σωκράτης στο δικαστήριο. «Ο Απόλλων δεν με συνέκρινε με τον Θεό… με έκρινε, όμως,
ως εξέχοντα έναντι της υπόλοιπης ανθρωπότητας».
Αποτελεί τιμή προς τους Αθηναίους ότι ως επί το πλείστον αντιμετώπισαν αυτού του είδους την μεγαλομανία
ως ένα συναρπαστικό παιχνίδι στεψοδικίας. Την χλεύασαν, όμως.
Ο Αριστοφάνης, ένας κωμικός θεατρικός συγγραφέας που περιτύλιγε σοβαρά μηνύματα με χιούμορ
–όπως π.χ. το κάνει σήμερα ο Sacha Baron Cohen (aka Borat)– έγραψε ένα ολόκληρο έργο με τίτλο
«Οι Νεφέλες» για να σατυρίσει λιβελλογραφικά τον Σωκράτη.
Στην κωμωδία αυτή, ένας γέρος χωρικός ονόματι Στρεψιάδης
θέλει να γλιτώσει από τα χρέη του Φειδιππίδη, του γιου του που παίζει στον ιππόδρομο,
και τον στέλνει σε έναν εκκεντρικό φιλόσοφο που λέγεται Σωκράτης και έχει την διεύθυνση
μιας «δεξαμενής σκέψεως» όπου οι μαθητές διδάσκονται πώς να μιλούν
ώστε να ξεφεύγουν από κάθε δύσκολη κατάσταση (σοφιστεία, με άλλα λόγια).
Ο γιος αποφεύγει επιτυχώς τους πιστωτές του αλλά επιστρέφει με περίεργες ιδέες.
Επειδή ακριβώς ο Σωκράτης τον έχει διδάξει ότι η σοφία είναι η μοναδική αυθεντία,
ο Φειδιππίδης δέρνει τον αμόρφωτο πατέρα του και κατόπιν απειλεί να κάνει το ίδιο στην μητέρα του.
Οργισμένος διότι ο γιος του διεφθάρη, ο Στρεψιάδης καίει την σχολή του Σωκράτη.
Ο Σωκράτης αυτός που κατηγορήθηκε στο έργο
(και πιθανότατα γέλασε με την καρδιά του μαζί με το ακροατήριο στο κοινό)
ήταν την στιγμή εκείνη 46 ετών και είχε φιλική σχέση με τον Αριστοφάνη.
Ο Πλάτων παρουσιάζει αυτούς τους δύο
να περνούν φαιδρά την ώρα τους μαζί στο «Συμπόσιο».
Ήδη, όμως, βρίσκονται στις «Νεφέλες» καταγεγραμμένες οι οικείες κατηγορίες με τις οποίες χρεώθηκε
ο Σωκράτης περί διαφθοράς των νέων, περί απειλής για ανατροπή της κοινωνίας και περί ασέβειας. Πράγματι, ο Αριστοφάνης εμφάνιζε τον Σωκράτη να υποστηρίζει στην σχολή του ότι «ο Ζευς ούτε καν υπάρχει».
Απευθυνόμενος προς το δικαστήριο 24 έτη αργότερα, ο Σωκράτης υποστήριξε ότι από την διεύθυνση αυτή
και από το σημείο αυτό εκπήγασαν οι κατηγορίες εναντίον του.
Στα επερχόμενα χρόνια, πολλοί Αθηναίοι –και ειδικά εκείνοι που είχαν νιώσει ενοχλημένοι από αυτόν–
θα διδάσκονταν να δείχνουν αποστροφή προς τον Σωκράτη.
Η διαλεκτική του ήταν, πράγματι, με εκπληκτικό τρόπο αρνητική. Τυπικά,
είχε αποκτήσει εμμονή με τον ορισμό αφηρημένων εννοιών –Τί είναι δικαιοσύνη; Τί είναι αρετή;–
και κατόπιν έστριβε σπειροειδώς τις λέξεις για να ξεγυμνώσει κάθε άποψη που προσφερόταν.
Συμφώνως προς τα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντος, ένας άνθρωπος ονόματι Ιππίας
αρνείται να ανταγωνιστεί τον Σωκράτη στην συζήτηση: «Χλευάζεις τους άλλους, ερωτώντας τους όλους
και εξετάζοντάς τους, χωρίς ποτέ να θέλεις να αποδώσεις εσύ ο ίδιος έναν απολογισμό για λογαριασμό σου
ή να εκθέσεις μιαν άποψη για ο,τιδήποτε» λέει.
Στον «Μένωνα» του Πλάτωνος, ο συνομιλητής (με τον οποίο διασταυρώθηκε και συνδέθηκε)
συγκρίνει τον Σωκράτη με τον μηχανισμό που διαθέτει το πλατύ τορπιλόμορφο ψάρι, η θαλάσσια νάρκη,
διότι ναρκώνει όποιον πλησιάζει και το αγγίζει.
Ο Σωκράτης είχε ταλέντο να κάνει τον κόσμο να αισθάνεται άσχημα.
Ο ίδιος,
κατά συνέπειαν,
με τα εφφέ της «ἐν ἰσχύϊ» διαλεκτικής του,
είναι αυτός που μποϋκότταρε την Αθήνα ως κοινωνία.
Ο Σωκράτης έκανε την στρατιωτική του θητεία αλλά όχι το πολιτικό του καθήκον
ούτε άσκησε δικαιώματα ενόρκου σε δικαστήριο, το οποίο να θεωρούσε ως κατώτερό του.
Επιλέγοντας να μείνει έξω από την συνήθη δημόσια ζωή,
επέλεξε να είναι ό,τι αποκάλεσε επί του επιταφίου
λόγου του ο Περικλής ως έναν ιδιώτη,
ένα πρόσωπο που παραμένει «άτομο» όταν η χώρα του τον χρειάζεται στην δημόσια ζωή
(σημείωμα του μεταφραστή: και, άρα, να απέχει της κοινής μοίρας –του θανάτου).
4. Ο Σωκράτης ως Αμερικανός Ταλιμπάν
Έτι δυσμενέστερον, αυτός είναι
που θεωρήθηκε ύποπτος ότι διατηρούσε συμπάθειες έναντι των Σπαρτών,
των αντιπάλων των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Η πλευρά των Σπαρτών,
μια ολιγαρχία ολιγαρκών στην οποία εξουσιαστές, πολεμιστές και εργάτες,
τηρούσαν διατεταγμένους σταθμούς στην ζωή,
παρουσίαζε όψεις της «ιδεατής» πόλεως που σκιαγράφησε ο Σωκράτης στην «Πολιτεία» του Πλάτωνος
–και ήταν της μοδός ανάμεσα στους μαθητές του να θαυμάζουν την Σπάρτη.
Αυτό είναι ισοδύναμο σήμερα
με το να είναι κανείς εξέχων Αμερικανός διανοούμενος
που μιλά με ευγενικά λόγια για την Ισλαμική Τζιχάντ ενώ ήταν φιλο-Σοβιετικός στον Ψυχρό Πόλεμο.
Εάν ο Σωκράτης είχε ανατρεπτικές τάσεις, δεν έδρασε ποτέ επί αυτών ανοικτά και φανερά. Φαινόταν,
όμως, ότι είχε αρνητικές επιδόσεις έναντι των μαθητών του.
Ο πιο περίφημος εξ αυτών, ο Αλκιβιάδης,
ανήλθε στην εξουσία, μίλησε στους Αθηναίους,
για να αποστείλουν στρατό στην Σικελία για μια προληπτική επίθεση που εστράφη εναντίον τους
ως καταστροφικό αποτέλεσμα, κατόπιν αυτομόλησε ώστε να καθοδηγήσει τους Σπαρτούς
εχθρούς της Αθήνας πώς να την πολεμήσουν καλύτερα, κατόπιν αυτομόλησε εκ νέου (αφού πρώτα κοιμήθηκε με την γυναίκα ενός Σπαρτιάτη βασιλέα) προς την Περσία, την άλλη αντίπαλο της Αθήνας.
Όταν ο Αλκιβιάδης μιλά στο «Συμπόσιο» του Πλάτωνος, το κάνει για να θρηνήσει
λόγω της αποτυχίας του να πείσει τον Σωκράτη να έλθει σε ερωτική επαφή μαζί του.
Άλλον νέο διάλεξε,
τον Μένωνα,
ο Σωκράτης ως εκλεκτό συζητητή του για να διασταυρωθεί μαζί του
ως προς το υποκείμενο της αρετής θέμα.
Ο ίδιος Μένω(ν)
οδήγησε τότε έναν Αθηναϊκό στρατό στην Περσία όπου πρόδωσε την χώρα του
και τον στρατό του, αναζητώντας εύνοια και προστασία στην αυλή του βασιλιά της Περσίας
(όπως γίνεται παραδεκτό, ένας άλλος μαθητής του Σωκράτη, ο Ξενοφών,
διέσωσε τον κατεστραμμένο Αθηναϊκό στρατό).
Ένας από τους τρεις μελλοντικούς κατηγόρους του Σωκράτη, ο Άνυ(κ)τος, ήταν παρών
στην συζήτησή του με τον Μένωνα.
Ο παλαιότερος και γηραιότερος μαθητής του Σωκράτη ήταν ο Αντισθένης, ο οποίος απογοητεύθηκε προφανώς τόσο πολύ από την συνήθεια του Σωκράτη να ανατρέπει κάθε άποψη που μπορούσε κανείς να συλλάβει
αλλά να μην προσφέρει τίποτε το θετικό
σε βαθμό που έγινε ο πρώτος εκ των Κυνικών.
Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι όλη η δημοκρατία και όλη η πολιτική ήταν παράλογη,
χλεύασε τους Αθηναίους προτείνοντάς τους να ψηφίσουν κατά πλειοψηφίαν
για να ανακηρύξουν τους όνους άλογα
και υποστήριξε πως πρέπει όλοι να αποσυρθούν από την δημόσια ζωή συλλήβδην.
Οι φιλόσοφοι του Κυνός έγιναν «απολιτικοί», «απόλιδες» –χωρίς μια πόλη, ξέχωροι από την κοινωνία.
Και υπήρχε φυσικά ο Πλάτων.
Ο Πλάτων, όμως, ποτέ δεν εξέδωσε τις απόψεις του (εκτός, ίσως, μέσω των λόγων
που απέδωσε στον Σωκράτη). Είναι ασφαλές να ειπωθεί ότι κι αυτός απεχθανόταν την δημοκρατία
και τον προσήλκυε το μοντέλο της Σπάρτης,
ιδίως μάλιστα εφόσον ήταν ξάδελφος του Κριτία και ανηψιός του Χαρμίδη –τους οποίους εμφανίζεται
να θαυμάζει–
και ο οποίος έγινε το βίαιο ισοδύναμο αυτού που εκπροσωπούν στην Αμερική
ο Osama Bin Laden και ο Ayman al-Zawahir.
5. Η Αρχαία Αθήνα μετά την 11η Σεπτεμβρίου
Διότι η Αθήνα είχε πράγματι κι αυτή την δική της εκδοχή της 11ης Σεπτεμβρίου 2001:
μιαν επίθεση στον βασικό της τρόπο ζωής, στην ελευθερία και στην ασφάλειά της ως δημοκρατία.
Γνώρισε δύο γεγονότα αυτού του είδους στην πραγματικότητα.
Το 411 π.Χ., κατά την διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, ένα γκρουπ αριστοκρατικών Αθηναίων
συμπεριλαμβανομένων των μαθητών του Σωκράτη ανέτρεψε την δημοκρατία της Αθήνας
σε συνωμοσία με το Αλκιβιάδη, ο οποίος υποσχέθηκε (αλλά απέτυχε) να φέρει υποστήριξη από την Περσία.
Αυτή η ολιγαρχική χούντα διήρκεσε μόνο λίγους μήνες.
Ύστερα, το 404 π.Χ., ένα δεύτερο πραξικόπημα άφησε γυμνή την δημοκρατία της Αθήνας.
Ανάμεσα στους ηγέτες της ήταν οι συγγενείς του Πλάτωνος, Κριτίας και Χαρμίδης, οι οποίοι εμφανίζονται
στους διαλόγους του Πλάτωνος ως μαθητές του Σωκράτη και έκαναν παρέα ως συνεργάτες με τους Σπαρτούς
που μόλις είχαν κερδίσει τον Πελοποννησιακό Πόλεμο.
Για περισσότερο από έναν χρόνο, οι ολιγαρκείς ολιγαρχικοί ασκούσαν μια βασιλεία του τρόμου,
πριν η Αθήνα διεκδικήσει την δημοκρατία της εκ νέου.
Το 401 π.Χ. οι ολιγαρχικοί σχεδίαζαν με ραδιουργίες ένα τρίτο χτύπημα με πραξικόπημα αλλά απέτυχε.
Ο Σωκράτης εισήχθη σε δίκη δύο χρόνια αργότερα.
Δεν είχε διαδραματίσει ρόλο στα πραξικοπήματα αλλά θεωρήθηκε ύποπτος «μέσω διασυνδέσεων».
Οι ομιλίες του –υπό το φως των πρόσφατων γεγονότων–
έπληξαν την λάθος χορδή και θεωρήθηκαν
ως εμπρηστικοί, λόγου χάρη
όπως τα κηρύγματα του Αμερικανού ιερέα-πάστορα Jeremiah Wright
που ανάγκασαν τον Barack Obama (που νωρίτερα παρίστατο στην συνάθροιση της Εκκλησίας)
να τον αποκηρύξει!
Ασφαλώς αλλά ευλογοφανώς,
ο Σωκράτης κατηγορήθηκε για μηχανορραφία διαφθοράς των νέων.
Η ασέβεια ήταν η άλλη κατηγορία, εξ ίσου οικεία στους Αμερικανούς που δυσπιστούν
όταν τα δημόσια είδωλά τους διακατέχονται από αθεΐα
(ακόμα κι αν το σύνταγμά τους δεν θα της επέτρεπε να παρεισφρήσει σε μια δίκη).
Ο Σωκράτης είναι σχεδόν σίγουρο πως ήταν άθεος.
Καθώς το είχε έξη, όμως,
νοιαζόταν περισσότερο για τον διάλογο, με έναν άνθρωπο ονόματι Ευθύφρων
στα σκαλιά του δικαστηρίου
πριν την προκαταρκτική ακρόαση,
αναφορικά με την σημασία της ευσέβειας.
Στην περιπεπλεγμένη υπερασπιστική του απολογία προ του δικαστηρίου,
ο Σωκράτης ποτέ δεν ξεγύμνωσε ευθέως καμιάν κατηγορία.
Αληθής προς τους τύπους και προς την μορφή, επιχείρησε να διαλεχθεί με τους κατηγόρους του
κάνοντάς τους να φανούν σε σύγχυση και, ως εκ τούτου, να τους προσβάλει έτι περαιτέρω.
Εν τούτοις –και προς μεγάλη τιμή των Αθηναίων– η ετυμηγορία ήταν εγγύς.
Ο I.F. Stone στο βιβλίο «Η δίκη του Σωκράτη» εκτιμά ότι 280 ένορκοι ψήφισαν ένοχοι, 220 αθώοι!
Στον δεύτερο λόγο του, πριν την ποινή,
ο Σωκράτης ανέβηκε ακόμη πιο πολύ την κλίμακα της ύβρεως.
Για αυτούς που τον αθώωσαν και εξόφλησαν τα χρέη του, ήταν ευγενής.
Για τα υπόλοιπα, όμως, ήταν καταγγελτικός.
Ο Ξενοφών πίστευε ότι ο Σωκράτης σκοπίμως ανταγωνίστηκε το δικαστήριο
διότι –στο σημείο αυτό– ήθελε ή είχε ανάγκη να παίξει την ζωή του ζάρια, να πεθάνει και να γίνει μάρτυρας.
Αν είναι έτσι ορατά τα πράγματα, ο Σωκράτης πέτυχε με την εκτέλεσή του.
Ο Stone εκτιμά ότι το απαιτούμενο περιθώριο στην δεύτερη ψηφοφορία
ανήλθε σε 360-140 υπέρ της εκτέλεσης της εσχάτης των ποινών.
Όταν ο φίλος του, Κρίτων, ήρθε στο κελί του Σωκράτη με ένα σχέδιο απόδρασης,
ο Σωκράτης επέλεξε να μείνει και να πιει το κώνειο.
6. Ο ασυμβίβαστος ήρωας
Ποιός ήταν και τί εκπροσωπούσε, άρα, ο Σωκράτης στην Αθήνα;
Μέρος της δόξας του παράγεται από την ακεραιότητά του, από την αφθαρσία του, την έλλειψη διαφθοράς, από τον υπερήφανο αντισυμβατισμό του, από την απόφασή του να σκέπτεται ως «άτομον»
δίχως να αποτελεί τμήμα της «αγέλης».
Η ασυμβίβαστη στάση έγινε μια ηρωϊκή αξία στην Δυτική παράδοση που ο Σωκράτης βοήθησε να στερεωθεί,
ειδικά σε κοινωνίες τέτοιου είδους –όπως η Αμερική– που εκτιμούν σε αξία την ατομικότητα.
Η αντισυμβατικότητα, ωστόσο, δεν αποτελεί μιαν αρετή απόλυτη
και ευκόλως μεταστρέφεται σε στάση, εξέγερση, ανατροπή ή άλλες πράξεις που θεωρούνται αντι-πατριωτικές.
Οι ψυχολόγοι υποθέτουν ότι οι λαοί κάνουν διαρκείς εμπορικές συναλλαγές
(σε διάφορα κοινωνικά περιβάλλοντα) ανάμεσα
αφενός στην επιμονή της προσωπικής τους αντίληψης περί αλήθειας
και αφετέρου της συνοχής μιας ομάδας ή γκρουπ.
Ορισμένες φορές, η αλήθεια και η αρετή απαιτούν απόσχιση και επανάσταση.
Άλλες φορές και σε διαφορετικούς καιρούς, η επιβίωση ή η ασφάλεια της ομάδας ή του γκρουπ
παίρνει προτεραιότητα ως «δεδικασμένον» και απαιτεί αλληλεγγύη.
Εάν σήμερα ο ελεύθερος στοχαστής Σωκράτης ανήκε σε μιαν ομάδα, μια λέσχη, μια εταιρεία ή μια χώρα
ποτέ δεν θα συμβίβαζε τις αξίες του αλλά θα μπορούσε κάλλιστα να φέρει σε συμφωνία την ομάδα του.
Ο Stone συμπέρανε ότι ο Σωκράτης ήταν στο μεγαλύτερο εγωϊστικό «τριπάκι» της ιστορίας.
Πιθανότατα ήταν, πράγματι.
Ωστόσο, σύντομα η Αθήνα θα μετανοούσε που τον καταδίκασε.
Η δίκη του ήταν μια υπερβολική αντίδραση, μια προδοσία των Αθηναϊκών αξιών
όπως ακριβώς ο βασανισμός υπόπτων τρομοκρατίας ή η σύλληψη τηλεγραφικών μηνυμάτων των Αμερικανών
ύστερα από την 11η Σεπτεμβρίου ήταν προδοσίες των Αμερικανικών αξιών.
Οι δημοκρατίες, τελικά, όντως προδίδονται αφ’ εαυτών από τα μέσα.
Αυτοί που τις προκαλούν σε αγώνα, όπως ο Σωκράτης, υπάρχουν
για να δοκιμάσουν την κοινωνία επί της δεσμεύσεως και εμμονής της στην ελευθερία
και –αν η κοινωνία αποτύχει στην δοκιμασία– να της υπενθυμίσουν την οδό της αρετής.
Σημείωμα του μεταφραστή
Στις 19 Δεκεμβρίου 2009, την ίδια ημέρα της δημοσίευσης του άρθρου αυτού με τίτλο “SOCRATES IN AMERICA TODAY”, το περιοδικό ECONOMIST ανέφερε στο Χριστουγεννιάτικο τεύχος τα εξής που συνδέονται με το κύριο θέμα του άρθρου:
1.«Για παράδειγμα, ένα φως αναμμένο με δάδα από το Άγιο Φως –η φλόγα που αναδύεται από τον Τάφο του Χριστού μέσω μιας αρχαίας τελετουργίας για το Πάσχα– πετά τώρα προς την Μόσχα με αεροπορική πτήση τσάρτερ. Αυτό γίνεται με επάρκεια, φανφάρες και πολλή κάλυψη από τα media».
2.«Στους πρόποδες του όρους των Ελαιών, πλησίον του Κήπου της Γεθσημανή όπου ο Ιησούς της Ναζαρέτ συλλογίστηκε τον θάνατό του, υπάρχει μια συμπαγής αλλά μεγαλειώδης εκκλησία περιτριγυρισμένη από φλογερά άνθη και κλαδεμένους θάμνους… η μονή της Μαρίας Μαγδαληνής Ιερουσαλήμ».
3.»Σε μιαν εποχή αστραπιαίων επικοινωνιών, οι δεσμοί Μόσχας-Ιερουσαλήμ είναι θεαματικοί».
4.«Το 2007 έγινε η συνένωση του Πατριαρχείου Μόσχας και της Ρωσσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας εκτός Ρωσσίας (Νέα Υόρκη).
Μετάφραση: Χρήστου Π. Παπαχριστόπουλου
Λος Άντζελες, 19/12/2009
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
1. Μαθήματα για την Αμερική σήμερα από τον ασυμβίβαστο Σωκράτη για την πεμπτουσία της ιστορίας
2. Σύνοδος Κορυφής στο Δημαρχείο της πόλης
3. Ο Σωκράτης ως οικοδεσπότης talk-show
4. Ο Σωκράτης ως Αμερικανός Ταλιμπάν
5. Η Αρχαία Αθήνα μετά την 11η Σεπτεμβρίου
6. Ο ασυμβίβαστος ήρωας
1. Μαθήματα για την Αμερική σήμερα από τον ασυμβίβαστο Σωκράτη για την πεμπτουσία της ιστορίας
Εάν ο πλέον διάσημος φιλόσοφος του κόσμου ήταν ζωντανός σήμερα, θα ανακάλυπτε την Αμερική
ως μια χώρα –θαυμαστά– όμοια με την δική του Αθήνα του 5ου π.Χ. αιώνος. Θα γινόταν μάρτυρας
ο Σωκράτης μιας δονούμενης από ζωή και υπερήφανης δημοκρατίας και θα μας την χάριζε
–απαξιώνοντάς την– θεωρώντας την ως μιαν έκλυτη απόλαυση των βαθειά νυχτωμένων
και του αφιλοσόφητου «όχλου».
Θα υπέβαλε σε εξέταση τους πολιτικούς της Αμερικής και θα τους έθετε υπό κρίσιν
μαζί με τους εξειδικευμένους ομιλητές του ραδιοφώνου και της καλωδιακής τηλεόρασης
εις αναζήτησιν τιμίων και ειλικρινών συζητήσεων που οδηγούν στην αλήθεια και
–εκ τούτου του γεγονότος– μπορεί κανείς να εκθέσει πλέον την σύγχυση, τις αντιφάσεις και την άγνοιά τους.
Ο ίδιος πάλι
θα έκανε χρήση του δικαιώματός του να επωφεληθεί της Αμερικής όσο και της Αθήνας ως προς την ελευθερία
του λόγου και θα τρόμαζε, ταυτοχρόνως, από την απατηλή εμφάνιση της γλώσσας
που επιλέγουν να χρησιμοποιούν οι Αμερικανοί. Εξ άλλου,
θα εμφανιζόταν τόσο προκλητικός προς την Αμερική ακριβώς όπως είχε προκαλέσει και την Αθήνα
και –κατά πάσαν πιθανότητα– θα τον δίωκαν, θα τον κατηγορούσαν, θα τον καταδίκαζαν
και, για μια δεύτερη φορά, για τον λόγον αυτό θα τον συνελάμβαναν εκ νέου.
Ο Σωκράτης σήμερα είναι αυτός
που πετά ως ποινή από την αρχαιότητα και ρίχνει το γάντι στην Αμερική και σε όλες τις άλλες δημοκρατίες. Πώς, άραγε, θα εδύνατο η Αθήνα –η οποία υπερηφανευόταν για τις ελευθερίες της
και όχι μόνον ανεχόταν για δεκαετίες αλλά χαιρόταν ενθουσιασμένη
για τα καρφιά στον άνθρωπο
που αυτοχαρακτηριζόταν ως «το άλογον» που την κεντρίζει–
να επιστρέψει, να «ανάψει» τον από μηχανής νου της, να ελευθερώσει το σπουδαιότερο μυαλό της
και να τον καταδικάσει σε θάνατο εκ νέου
ενώ είναι γέρος μόλις 70 ετών;
Είχε αποκαλύψει ο Σωκράτης ένα τρομακτικό ρήγμα, ένα χάσμα στην δημοκρατία;
Ή μηπως η δημοκρατία είχε αντιδράσει σε μιαν απειλή θανάσιμη εκ μέρους των ομοίων του Σωκράτη;
Σήμερα η επιρροή του γίνεται αισθητή
συνήθως σε συγκεντρώσεις τύπου
Ακαδημίας
μέσω της κληροδότησης των ιδεών του.
Είναι αυτός
που ίδρυσε, που ανακάλυψε την Δυτική φιλοσοφία υπό την έννοια
ότι κάθε διανοητική και πνευματική έρευνα –ενώπιόν του–
εκτιμάται ως «προ-Σωκρατική» και όλη η Δυτική φιλοσοφία μετά από αυτόν,
συμφώνως προς τους λόγους του Alfred North Whitehead, ένας Άγγλος φιλόσοφος του πρώϊμου 20ου αιώνος,
απλώς υποσημειώσεις, «ὑποπόδιο τῶν ποδῶν αὐτοῦ»,
στους 35 Πλατωνικούς διαλόγους στους οποίους ο Σωκράτης υπήρξε ο χαρακτήρας
ο κύριος.
Ο Σωκράτης ήταν αυτός που πραγματοποίησε αίφνης και με ορμή
την «καμπή» της Δυτικής σκέψεως από την θεωρητική ενατένιση για την σύνθεση
του φυσικού κόσμου προς τα φιλελεύθερα ζητήματα της ηθικής, της δικαιοσύνης, της αρετής, της πολιτικής.
Διαχέει, ωστόσο, την επιρροή του ο Σωκράτης πολύ πέραν της Ακαδημαϊκής Συνέλευσης,
πολύ πέραν και των ιδεών του των ιδίων.
Μπορεί να αποδειχθεί ότι οι βασικές του συνεισφορές, σπονδές, ήταν η μέθοδος και το στυλ του, το ύφος του
καθώς και το παράδειγμα της ζωής του.
Η μέθοδός του έγκειτο στη υποβολή ερωτήσεων σε ένα πρόσωπο ή σε λιγοστά άτομα εντός μικρών σκηνικών
(η «Απολογία», η οποία καταγράφει στα αρχεία του δίσκων την ομιλία του και την διεύθυνσή του
προς το δικαστήριο των 500 κατά την διάρκεια της δίκης του, ήταν η εξαίρεση). Μέσω τοιούτων
–οικείων και νυκτικών– με την βελόνα υπαινιγμών με σκοπό την επικύρωση της διαθήκης του,
ξεσκέπαζε, αποκάλυπτε, εξήγαγε, αποσπούσε και εκμαίευε τις βαθύτερες και πλέον απόκρυφες
απόψεις των συνομιλητών του, μια διαδικασία και δοκιμασία που είναι γνωστή τώρα
ως διαλεκτική του Σωκράτη.
Το ύφος του κατά την διάρκεια των συζητήσεων ήταν «ειρωνικό» υπό την πρωτογενή έννοια της λέξεως
«ειρωνεία», μια έννοια για την οποία προσποιούνταν ότι δεν είχε ιδέα ώστε να υποβάλει
στους συνομιλητές του το κίνητρο να ανοίξουν.
Η ζωή του –υπεράνω όλων– ήταν αφιερωμένη
στην αγάπη της σοφίας. Συζυγός του η Ξανθίππη
ενώ οι τρεις γιοι του ζούσαν χωρίς καθόλου χρήματα
την στιγμή που ο Σωκράτης τα ξόδευε μαζί με τον χρόνο του γύρω από την αγορά της Αθήνας
ψάχνοντας για συζη-τητές. Στο τέλος θυσίασε την ζωή του χάριν της φιλοσοφίας
όταν του προσφέρθηκε η ευκαιρία να δραπετεύσει από την φυλακή πριν την εκτέλεση της εσχάτης των ποινών
–του θανάτου– αλλά διάλεξε να πιεί το ποτήρι με το αειθαλές κώνειον αντ’ αυτού.
Τί αποκάλυψε, λοιπόν, ο Σωκράτης
στην Αθηναϊκή δημοκρατία που κατέστησε αναγκαίο αυτό το μαρτύριό του;
Και θα μπορούσε η δημοκρατία της Αμερικής να επαναλάβει το αμάρτημα της Αθήνας;
2. Σύνοδος Κορυφής στο Δημαρχείο της πόλης
Σήμερα επισκεπτόμενος την Αμερική/”America Today”
ο Σωκράτης θα πλήρωνε για να πραγματοποιήσει μιαν επίσκεψη στις συνόδους κορυφής
στο Δημαρχείο της πόλης το προηγούμενο καλοκαίρι, όπου προβεβλημένα μέλη του κοινού
εμφανίστηκαν με τις εκλεγμένες αντιπροσωπείες τους για να αμφισβητήσουν δημοσίως την μεταρρύθμιση
του συστήματος υγείας.
«Ιδού ο σπινθήρας» θα σημείωνε ο Σωκράτης -και οι γερουσιαστές Μαρξιστές, Ναζί ή και τα δυο συνάμα- για τις υστερικές κραυγές ότι είναι ο πρόεδρος της Αμερικής!
Έχοντας την επικύρωση
ο Σωκράτης ως προς την απέχθειά του για την δημοκρατική ρητορική, θα αναχωρούσε αμέσως
για να βρει ακόμη καλύτερους ανθρώπους για να συζητήσει –όπως το έκανε και στην Αθήνα–
όπου καταφανώς και κατά περίβλεπτο τρόπο ακτινοβολούσε στην λαϊκή
συνέλευση –αν και την απέφευγε– όπως και στα δικαστήρια όπου έπρεπε να υπηρετούν ήδη τώρα
οι άρρενες πολίτες.
Ο Σωκράτης θεωρούσε ως κάτι το μη πρόσφορον
για τον σκοπό της διαπαιδαγώγησης την δημόσια συζήτηση σε τοιούτα τα σκηνικά,
ως ξεκάρφωτα και χωρία αξία –με μια λέξη «εριστικά».
Η Έρις ήταν η Ελληνίδα Θεά της κλαγγής των όπλων, η Διχόνοια (το μήλον της Έριδος των Ρωμαίων).
Η Έρις ήταν αυτή που με πανούργο τρόπο έριξε σε ένα συμπόσιο κι ενστάλαξε ένα χρυσό μήλο
με την εγχαραχθείσα επιγραφή «τῇ καλλίστῃ» (ή «στον πιο δίκαιο») στον τίτλο βιβλίου,
παρέχοντας κίνητρο σε τρεις Θεές –Ήρα, Αθηνά και Αφροδίτη– να λογομαχήσουν για το ποιος το/την άξιζε,
ώστε με τον τρόπο αυτό να γίνει η εξαπόλυση και έκρηξη του ΔΕΚΑετούς πολέμου της Τροίας.
Η Έρις είναι παρούσα σε προεκλογικούς διαλόγους, ντιμπέϊτς προέδρων μιας χώρας,
αγορεύσεις σε δικαστήρια και όπου άνθρωποι και λαοί συνομιλούν όχι για να ανακαλύψουν την αλήθεια
αλλά για να κερδοσκοπήσουν.
Το 1968 ο Stringfellow Barr, ιστορικός και πρόεδρος του Κολλεγίου Αγ. Ιωάννη στο Maryland,
έγραψε μια Σωκρατική κριτική των συζητήσεων των Αμερικανών. «Υπάρχει ένα πάθος
στον τηλεοπτικό διάλογο: η ταχύτατη εναλλαγή μονολόγων που αποτυγχάνουν να βρουν το προς έκδοσιν θέμα, όπως ακριβώς τα πλοία ταξιδεύουν αθέατα μέσα στην νύχτα•
η επανειλημμένη εισαγωγή-προοίμιο “Νομίζω ότι…”, λες και είχε σημασία
ποιος κράταγε γερά μιαν άποψη και όχι ποιαν άποψη αξίζει να κρατά κανείς
ως εταιρεία holding• η εντυπωσιακή προσωπική ματαιότης που εμποδίζει κάθε “συμποσιαστή”
να ακούσει όντως έναν άλλον ομιλητή».
Η εναλλακτική άποψη του Σωκράτη ήταν η «καλοκαγαθία», σύγκλιση ή διαλεκτική των απόψεων.
Πρωταρχικά, σύγκλιση και συνεύρεση σήμαινε να στραφεί κανείς προς τον άλλο με σκοπό να βρεθεί
μια κοινή ανθρωπιά και να κινηθούν αμφότερες οι πλευρές πιο κοντά στην αλήθεια ενός πράγματος.
Διαλεκτική, με άλλα λόγια, σημαίνει (αποφασιστικά και αναμφισβήτητα) να μην ενδιαφέρεται να κερδίσει
κανείς ή να χάσει διότι όλοι οι συγκλίνοντες συνομιλητές εξευγενίζονται από αυτήν.
Αποτελεί μιαν έρευνα κοινή. Δυστυχώς –όπως το έθεσε ο κ. Barr– είναι ακόμη «το πλέον δύσκολο,
ειδικά για τους Αμερικανούς» είδος συζήτησης ώστε να την πετύχουν.
Σε μιαν καλή κι ωραία μέρα, οι λόγοι στις ομιλίες του Σωκράτη έφεραν όλα τα σημάδια και τις εγχαράξεις
της διαλεκτικής. Υπήρχε ελάχιστος μακροσκελής διάλογος και πολύ νευρώδες ύφος πειθούς μπρος-πίσω.
Η συζήτηση συχνά εξελισσόταν με μαιάνδρους και, ορισμένες φορές, ο Σωκράτης έφασκε κι αντέφασκε,
παρουσιάζοντας αμφιλογίες. Στον «Πρωταγόρα», για παράδειγμα, παρουσιάζει το επιχείρημα
ότι η αρετή δεν είναι αντικείμενο διδασκαλίας αλλά στον διάλογο με τίτλο «Μένων»
ότι είναι.
Οι διάλογοι ήταν κατά διαστήματα χυμώδεις, με χιούμορ και –άνευ μεταβολής– περιείχαν εκπλήξεις.
Είχε την ελπίδα πως θα φέρει όλους όσους εμπλέκονταν σε μιαν υψηλότερη κατάσταση, σε ένα κράτος
επίγνωσης. Επειδή ο Σωκράτης ήθελε να κερδίσει οπαδούς, προσήλυτους, σε αυτήν την κουλτούρα διαλόγου
διάλεγε συχνά νέους κι αρρενωπούς άνδρες που εμφανίζονταν
κάτω από τον πειρασμό της εριστικής ρητορικής που πίστευε ότι ενεθάρρυνε η δημοκρατία. Επί παραδείγματι, ο Σωκράτης προσπάθησε σκληρά να εκπαιδεύσει τον Αλκιβιάδη, τον ηδονιστή και φιλόδοξο νέο,
του οποίου ο προστάτης-φύλακας Περικλής ήταν ο μεγαλύτερος πολιτικός του κράτους της Αθήνας.
Και αυτός επίσης πήγε μια μακράς διαρκείας βόλτα στην εξοχή, στην ύπαιθρο της Αθήνας,
(την οποία με λύπη του άφησε κι εγκατέλειψε)
με έναν νεαρό ονόματι Φαίδρο με σκοπό, πολύ ευγενικά, να κάνει τον νέο να δει την κενότητα
ενός ρήτορος που θαύμαζε.
3. Ο Σωκράτης ως οικοδεσπότης talk-show
Ωστόσο, ο Σωκράτης αναζητούσε και όσους έβλεπε
να πωλούν ως πραμάτεια τα εφόδια της εριστικής συνομιλίας. Αυτοί ήταν οι περιοδεύοντες
διδάσκαλοι που ανέθεταν σε πλούσιους γονείς (ή και αντιστρόφως) να διδάξουν στους γιους τους
τα όπλα και εργαλεία της ισχύος, οι/τους σοφιστές όπως ο Πρωταγόρας ή ο Θρασύμαχος.
Υπήρχαν, εξάλλου, και οι ρητορικοί φιλόσοφοι.
Ο Σωκράτης χειραγώγησε με τέτοιου είδους μηχανορραφίες τον πιο διάσημο από αυτούς,
τον Γοργία, ώστε να δεχθεί τον σκοπό της ρητορικής ως την τέχνη
«να εξουσιάζει κανείς τους άλλους στην πόλη του».
Ο Γοργίας υπερηφανεύθηκε επειδή ένας διδάσκαλος-μάστερ της ρητορικής ανειδίκευτος στην ιατρική
θα μπορούσε να αυτό-εκλεγεί από το κοινό
ως ανώτερος χειρούργος αντί ενός ειδικευμένου διδάκτορα που δεν είναι ρητορικά προικισμένος.
Σήμερα στην Αμερική, ο Σωκράτης θα ταυτοποιούσε σοφιστές και ρητορικούς φιλοσόφους
με θεωρητικούς των media και της επικοινωνίας των κομμάτων,
(spin-doctors όπως ο Karl Rove και ο David Axelrod) ή –εξ ίσου– με οικοδεσπότες talk-show
όπως ο Sean Hannity και ο Keith Olbermann.
Χρησιμοποιώντας την ειρωνεία του, ο Σωκράτης θα τους έκανε να νιώσουν υπερβολική αυτοπεποίθηση,
θα τους έβγαζε έξω και τότε –μέσω των ερωτήσεών του– θα εξέθετε την σύγχυση και την άγνοιά τους.
Συχνά αυτό γινόταν προς όφελος ενός ευαίσθητου
και εντυπωσιασμένου νέου μαθητή που είχε «ὦτα ἀκούειν».
Επειδή τοιούτου είδους συνομιλίες έπρεπε να έχουν εκ των προτέρων κλειστεί επί παραγγελία
για τα άτομα που συμμετείχαν, ο Σωκράτης αρνήθηκε να καταγράψει ποτέ ο,τιδήποτε.
Όπως είπε στον «Φαίδρο», το κείμενο παραμένει άφωνο ακόμα και αν του υποβάλει
κάποιος ερωτήσεις –και θα γίνει κατανοητό ή θα παρερμηνευθεί ανάλογα με το ποιος το αναγιγνώσκει.
Το πρόβλημα ήταν ότι αν και οι μαθητές του
–συμπεριλαμβανομένων Πλάτωνος και Ξενοφώντος που μετέδωσαν τις ομιλίες του χάριν υστεροφημίας–
τον θεώρησαν ως ευγενή, η Αθήνα δεν τον είδε με αυτό το πρόσωπο.
Αντιθέτως, πολλοί Αθηναίοι ανίχνευσαν μιαν υποκείμενην έπαρση και υπεροψία στην Σωκρατική ειρωνεία.
Ήταν όμοιος ο Σωκράτης –λόγου χάριν–
με δημαγωγούς σχολιαστές και κωμικούς όπως ο Jon Stewart και ο Stephen Colbert στην σημερινή Αμερική
που κάνουν ότι τα ξέρουν όλα.
Αυτοί που συμφώνησαν μαζί του, τον βρήκαν αστείο και διαφωτιστικό.
Οι υπόλοιποι τον βρήκαν απλώς καταδεκτικό.
Ο Σωκράτης έθρεψε και τροφοδότησε αυτήν την εικόνα της έπαρσης.
Στην υπεράσπιση του ίματζ του ΠΡΟ του δικαστηρίου,
είπε ότι είχε διαδραματίσει έναν ρόλο Θεϊκής αποστολής
από τον χρησμό του Απόλλωνος στους Δελφούς
ώστε, ως αδαής, να εκθέσει τόσο πολλούς ως αδαείς.
Συμφώνως με την εκδοχή του Πλάτωνος, ο Σωκράτης ισχυρίστηκε ότι ο χρησμός
είχε πει: «δεν υπάρχει κανείς πιο σοφός»
Ξεκινώντας από αυτήν την υποτιθέμενη και φανταστική ανωτερότητα,
ο Σωκράτης αναχώρησε προκειμένου να αποδείξει ότι ο χρησμός ήταν λανθασμένος.
Η εκδοχή του Ξενοφώντος είναι ακόμα πιο υπεροπτική.
«Ο Απόλλων απάντησε ότι ουδείς υπήρξε πιο ελεύθερος από εμένα ή πιο δίκαιος ή πιο γνωστικός» είπε
ο Σωκράτης στο δικαστήριο. «Ο Απόλλων δεν με συνέκρινε με τον Θεό… με έκρινε, όμως,
ως εξέχοντα έναντι της υπόλοιπης ανθρωπότητας».
Αποτελεί τιμή προς τους Αθηναίους ότι ως επί το πλείστον αντιμετώπισαν αυτού του είδους την μεγαλομανία
ως ένα συναρπαστικό παιχνίδι στεψοδικίας. Την χλεύασαν, όμως.
Ο Αριστοφάνης, ένας κωμικός θεατρικός συγγραφέας που περιτύλιγε σοβαρά μηνύματα με χιούμορ
–όπως π.χ. το κάνει σήμερα ο Sacha Baron Cohen (aka Borat)– έγραψε ένα ολόκληρο έργο με τίτλο
«Οι Νεφέλες» για να σατυρίσει λιβελλογραφικά τον Σωκράτη.
Στην κωμωδία αυτή, ένας γέρος χωρικός ονόματι Στρεψιάδης
θέλει να γλιτώσει από τα χρέη του Φειδιππίδη, του γιου του που παίζει στον ιππόδρομο,
και τον στέλνει σε έναν εκκεντρικό φιλόσοφο που λέγεται Σωκράτης και έχει την διεύθυνση
μιας «δεξαμενής σκέψεως» όπου οι μαθητές διδάσκονται πώς να μιλούν
ώστε να ξεφεύγουν από κάθε δύσκολη κατάσταση (σοφιστεία, με άλλα λόγια).
Ο γιος αποφεύγει επιτυχώς τους πιστωτές του αλλά επιστρέφει με περίεργες ιδέες.
Επειδή ακριβώς ο Σωκράτης τον έχει διδάξει ότι η σοφία είναι η μοναδική αυθεντία,
ο Φειδιππίδης δέρνει τον αμόρφωτο πατέρα του και κατόπιν απειλεί να κάνει το ίδιο στην μητέρα του.
Οργισμένος διότι ο γιος του διεφθάρη, ο Στρεψιάδης καίει την σχολή του Σωκράτη.
Ο Σωκράτης αυτός που κατηγορήθηκε στο έργο
(και πιθανότατα γέλασε με την καρδιά του μαζί με το ακροατήριο στο κοινό)
ήταν την στιγμή εκείνη 46 ετών και είχε φιλική σχέση με τον Αριστοφάνη.
Ο Πλάτων παρουσιάζει αυτούς τους δύο
να περνούν φαιδρά την ώρα τους μαζί στο «Συμπόσιο».
Ήδη, όμως, βρίσκονται στις «Νεφέλες» καταγεγραμμένες οι οικείες κατηγορίες με τις οποίες χρεώθηκε
ο Σωκράτης περί διαφθοράς των νέων, περί απειλής για ανατροπή της κοινωνίας και περί ασέβειας. Πράγματι, ο Αριστοφάνης εμφάνιζε τον Σωκράτη να υποστηρίζει στην σχολή του ότι «ο Ζευς ούτε καν υπάρχει».
Απευθυνόμενος προς το δικαστήριο 24 έτη αργότερα, ο Σωκράτης υποστήριξε ότι από την διεύθυνση αυτή
και από το σημείο αυτό εκπήγασαν οι κατηγορίες εναντίον του.
Στα επερχόμενα χρόνια, πολλοί Αθηναίοι –και ειδικά εκείνοι που είχαν νιώσει ενοχλημένοι από αυτόν–
θα διδάσκονταν να δείχνουν αποστροφή προς τον Σωκράτη.
Η διαλεκτική του ήταν, πράγματι, με εκπληκτικό τρόπο αρνητική. Τυπικά,
είχε αποκτήσει εμμονή με τον ορισμό αφηρημένων εννοιών –Τί είναι δικαιοσύνη; Τί είναι αρετή;–
και κατόπιν έστριβε σπειροειδώς τις λέξεις για να ξεγυμνώσει κάθε άποψη που προσφερόταν.
Συμφώνως προς τα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντος, ένας άνθρωπος ονόματι Ιππίας
αρνείται να ανταγωνιστεί τον Σωκράτη στην συζήτηση: «Χλευάζεις τους άλλους, ερωτώντας τους όλους
και εξετάζοντάς τους, χωρίς ποτέ να θέλεις να αποδώσεις εσύ ο ίδιος έναν απολογισμό για λογαριασμό σου
ή να εκθέσεις μιαν άποψη για ο,τιδήποτε» λέει.
Στον «Μένωνα» του Πλάτωνος, ο συνομιλητής (με τον οποίο διασταυρώθηκε και συνδέθηκε)
συγκρίνει τον Σωκράτη με τον μηχανισμό που διαθέτει το πλατύ τορπιλόμορφο ψάρι, η θαλάσσια νάρκη,
διότι ναρκώνει όποιον πλησιάζει και το αγγίζει.
Ο Σωκράτης είχε ταλέντο να κάνει τον κόσμο να αισθάνεται άσχημα.
Ο ίδιος,
κατά συνέπειαν,
με τα εφφέ της «ἐν ἰσχύϊ» διαλεκτικής του,
είναι αυτός που μποϋκότταρε την Αθήνα ως κοινωνία.
Ο Σωκράτης έκανε την στρατιωτική του θητεία αλλά όχι το πολιτικό του καθήκον
ούτε άσκησε δικαιώματα ενόρκου σε δικαστήριο, το οποίο να θεωρούσε ως κατώτερό του.
Επιλέγοντας να μείνει έξω από την συνήθη δημόσια ζωή,
επέλεξε να είναι ό,τι αποκάλεσε επί του επιταφίου
λόγου του ο Περικλής ως έναν ιδιώτη,
ένα πρόσωπο που παραμένει «άτομο» όταν η χώρα του τον χρειάζεται στην δημόσια ζωή
(σημείωμα του μεταφραστή: και, άρα, να απέχει της κοινής μοίρας –του θανάτου).
4. Ο Σωκράτης ως Αμερικανός Ταλιμπάν
Έτι δυσμενέστερον, αυτός είναι
που θεωρήθηκε ύποπτος ότι διατηρούσε συμπάθειες έναντι των Σπαρτών,
των αντιπάλων των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Η πλευρά των Σπαρτών,
μια ολιγαρχία ολιγαρκών στην οποία εξουσιαστές, πολεμιστές και εργάτες,
τηρούσαν διατεταγμένους σταθμούς στην ζωή,
παρουσίαζε όψεις της «ιδεατής» πόλεως που σκιαγράφησε ο Σωκράτης στην «Πολιτεία» του Πλάτωνος
–και ήταν της μοδός ανάμεσα στους μαθητές του να θαυμάζουν την Σπάρτη.
Αυτό είναι ισοδύναμο σήμερα
με το να είναι κανείς εξέχων Αμερικανός διανοούμενος
που μιλά με ευγενικά λόγια για την Ισλαμική Τζιχάντ ενώ ήταν φιλο-Σοβιετικός στον Ψυχρό Πόλεμο.
Εάν ο Σωκράτης είχε ανατρεπτικές τάσεις, δεν έδρασε ποτέ επί αυτών ανοικτά και φανερά. Φαινόταν,
όμως, ότι είχε αρνητικές επιδόσεις έναντι των μαθητών του.
Ο πιο περίφημος εξ αυτών, ο Αλκιβιάδης,
ανήλθε στην εξουσία, μίλησε στους Αθηναίους,
για να αποστείλουν στρατό στην Σικελία για μια προληπτική επίθεση που εστράφη εναντίον τους
ως καταστροφικό αποτέλεσμα, κατόπιν αυτομόλησε ώστε να καθοδηγήσει τους Σπαρτούς
εχθρούς της Αθήνας πώς να την πολεμήσουν καλύτερα, κατόπιν αυτομόλησε εκ νέου (αφού πρώτα κοιμήθηκε με την γυναίκα ενός Σπαρτιάτη βασιλέα) προς την Περσία, την άλλη αντίπαλο της Αθήνας.
Όταν ο Αλκιβιάδης μιλά στο «Συμπόσιο» του Πλάτωνος, το κάνει για να θρηνήσει
λόγω της αποτυχίας του να πείσει τον Σωκράτη να έλθει σε ερωτική επαφή μαζί του.
Άλλον νέο διάλεξε,
τον Μένωνα,
ο Σωκράτης ως εκλεκτό συζητητή του για να διασταυρωθεί μαζί του
ως προς το υποκείμενο της αρετής θέμα.
Ο ίδιος Μένω(ν)
οδήγησε τότε έναν Αθηναϊκό στρατό στην Περσία όπου πρόδωσε την χώρα του
και τον στρατό του, αναζητώντας εύνοια και προστασία στην αυλή του βασιλιά της Περσίας
(όπως γίνεται παραδεκτό, ένας άλλος μαθητής του Σωκράτη, ο Ξενοφών,
διέσωσε τον κατεστραμμένο Αθηναϊκό στρατό).
Ένας από τους τρεις μελλοντικούς κατηγόρους του Σωκράτη, ο Άνυ(κ)τος, ήταν παρών
στην συζήτησή του με τον Μένωνα.
Ο παλαιότερος και γηραιότερος μαθητής του Σωκράτη ήταν ο Αντισθένης, ο οποίος απογοητεύθηκε προφανώς τόσο πολύ από την συνήθεια του Σωκράτη να ανατρέπει κάθε άποψη που μπορούσε κανείς να συλλάβει
αλλά να μην προσφέρει τίποτε το θετικό
σε βαθμό που έγινε ο πρώτος εκ των Κυνικών.
Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι όλη η δημοκρατία και όλη η πολιτική ήταν παράλογη,
χλεύασε τους Αθηναίους προτείνοντάς τους να ψηφίσουν κατά πλειοψηφίαν
για να ανακηρύξουν τους όνους άλογα
και υποστήριξε πως πρέπει όλοι να αποσυρθούν από την δημόσια ζωή συλλήβδην.
Οι φιλόσοφοι του Κυνός έγιναν «απολιτικοί», «απόλιδες» –χωρίς μια πόλη, ξέχωροι από την κοινωνία.
Και υπήρχε φυσικά ο Πλάτων.
Ο Πλάτων, όμως, ποτέ δεν εξέδωσε τις απόψεις του (εκτός, ίσως, μέσω των λόγων
που απέδωσε στον Σωκράτη). Είναι ασφαλές να ειπωθεί ότι κι αυτός απεχθανόταν την δημοκρατία
και τον προσήλκυε το μοντέλο της Σπάρτης,
ιδίως μάλιστα εφόσον ήταν ξάδελφος του Κριτία και ανηψιός του Χαρμίδη –τους οποίους εμφανίζεται
να θαυμάζει–
και ο οποίος έγινε το βίαιο ισοδύναμο αυτού που εκπροσωπούν στην Αμερική
ο Osama Bin Laden και ο Ayman al-Zawahir.
5. Η Αρχαία Αθήνα μετά την 11η Σεπτεμβρίου
Διότι η Αθήνα είχε πράγματι κι αυτή την δική της εκδοχή της 11ης Σεπτεμβρίου 2001:
μιαν επίθεση στον βασικό της τρόπο ζωής, στην ελευθερία και στην ασφάλειά της ως δημοκρατία.
Γνώρισε δύο γεγονότα αυτού του είδους στην πραγματικότητα.
Το 411 π.Χ., κατά την διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, ένα γκρουπ αριστοκρατικών Αθηναίων
συμπεριλαμβανομένων των μαθητών του Σωκράτη ανέτρεψε την δημοκρατία της Αθήνας
σε συνωμοσία με το Αλκιβιάδη, ο οποίος υποσχέθηκε (αλλά απέτυχε) να φέρει υποστήριξη από την Περσία.
Αυτή η ολιγαρχική χούντα διήρκεσε μόνο λίγους μήνες.
Ύστερα, το 404 π.Χ., ένα δεύτερο πραξικόπημα άφησε γυμνή την δημοκρατία της Αθήνας.
Ανάμεσα στους ηγέτες της ήταν οι συγγενείς του Πλάτωνος, Κριτίας και Χαρμίδης, οι οποίοι εμφανίζονται
στους διαλόγους του Πλάτωνος ως μαθητές του Σωκράτη και έκαναν παρέα ως συνεργάτες με τους Σπαρτούς
που μόλις είχαν κερδίσει τον Πελοποννησιακό Πόλεμο.
Για περισσότερο από έναν χρόνο, οι ολιγαρκείς ολιγαρχικοί ασκούσαν μια βασιλεία του τρόμου,
πριν η Αθήνα διεκδικήσει την δημοκρατία της εκ νέου.
Το 401 π.Χ. οι ολιγαρχικοί σχεδίαζαν με ραδιουργίες ένα τρίτο χτύπημα με πραξικόπημα αλλά απέτυχε.
Ο Σωκράτης εισήχθη σε δίκη δύο χρόνια αργότερα.
Δεν είχε διαδραματίσει ρόλο στα πραξικοπήματα αλλά θεωρήθηκε ύποπτος «μέσω διασυνδέσεων».
Οι ομιλίες του –υπό το φως των πρόσφατων γεγονότων–
έπληξαν την λάθος χορδή και θεωρήθηκαν
ως εμπρηστικοί, λόγου χάρη
όπως τα κηρύγματα του Αμερικανού ιερέα-πάστορα Jeremiah Wright
που ανάγκασαν τον Barack Obama (που νωρίτερα παρίστατο στην συνάθροιση της Εκκλησίας)
να τον αποκηρύξει!
Ασφαλώς αλλά ευλογοφανώς,
ο Σωκράτης κατηγορήθηκε για μηχανορραφία διαφθοράς των νέων.
Η ασέβεια ήταν η άλλη κατηγορία, εξ ίσου οικεία στους Αμερικανούς που δυσπιστούν
όταν τα δημόσια είδωλά τους διακατέχονται από αθεΐα
(ακόμα κι αν το σύνταγμά τους δεν θα της επέτρεπε να παρεισφρήσει σε μια δίκη).
Ο Σωκράτης είναι σχεδόν σίγουρο πως ήταν άθεος.
Καθώς το είχε έξη, όμως,
νοιαζόταν περισσότερο για τον διάλογο, με έναν άνθρωπο ονόματι Ευθύφρων
στα σκαλιά του δικαστηρίου
πριν την προκαταρκτική ακρόαση,
αναφορικά με την σημασία της ευσέβειας.
Στην περιπεπλεγμένη υπερασπιστική του απολογία προ του δικαστηρίου,
ο Σωκράτης ποτέ δεν ξεγύμνωσε ευθέως καμιάν κατηγορία.
Αληθής προς τους τύπους και προς την μορφή, επιχείρησε να διαλεχθεί με τους κατηγόρους του
κάνοντάς τους να φανούν σε σύγχυση και, ως εκ τούτου, να τους προσβάλει έτι περαιτέρω.
Εν τούτοις –και προς μεγάλη τιμή των Αθηναίων– η ετυμηγορία ήταν εγγύς.
Ο I.F. Stone στο βιβλίο «Η δίκη του Σωκράτη» εκτιμά ότι 280 ένορκοι ψήφισαν ένοχοι, 220 αθώοι!
Στον δεύτερο λόγο του, πριν την ποινή,
ο Σωκράτης ανέβηκε ακόμη πιο πολύ την κλίμακα της ύβρεως.
Για αυτούς που τον αθώωσαν και εξόφλησαν τα χρέη του, ήταν ευγενής.
Για τα υπόλοιπα, όμως, ήταν καταγγελτικός.
Ο Ξενοφών πίστευε ότι ο Σωκράτης σκοπίμως ανταγωνίστηκε το δικαστήριο
διότι –στο σημείο αυτό– ήθελε ή είχε ανάγκη να παίξει την ζωή του ζάρια, να πεθάνει και να γίνει μάρτυρας.
Αν είναι έτσι ορατά τα πράγματα, ο Σωκράτης πέτυχε με την εκτέλεσή του.
Ο Stone εκτιμά ότι το απαιτούμενο περιθώριο στην δεύτερη ψηφοφορία
ανήλθε σε 360-140 υπέρ της εκτέλεσης της εσχάτης των ποινών.
Όταν ο φίλος του, Κρίτων, ήρθε στο κελί του Σωκράτη με ένα σχέδιο απόδρασης,
ο Σωκράτης επέλεξε να μείνει και να πιει το κώνειο.
6. Ο ασυμβίβαστος ήρωας
Ποιός ήταν και τί εκπροσωπούσε, άρα, ο Σωκράτης στην Αθήνα;
Μέρος της δόξας του παράγεται από την ακεραιότητά του, από την αφθαρσία του, την έλλειψη διαφθοράς, από τον υπερήφανο αντισυμβατισμό του, από την απόφασή του να σκέπτεται ως «άτομον»
δίχως να αποτελεί τμήμα της «αγέλης».
Η ασυμβίβαστη στάση έγινε μια ηρωϊκή αξία στην Δυτική παράδοση που ο Σωκράτης βοήθησε να στερεωθεί,
ειδικά σε κοινωνίες τέτοιου είδους –όπως η Αμερική– που εκτιμούν σε αξία την ατομικότητα.
Η αντισυμβατικότητα, ωστόσο, δεν αποτελεί μιαν αρετή απόλυτη
και ευκόλως μεταστρέφεται σε στάση, εξέγερση, ανατροπή ή άλλες πράξεις που θεωρούνται αντι-πατριωτικές.
Οι ψυχολόγοι υποθέτουν ότι οι λαοί κάνουν διαρκείς εμπορικές συναλλαγές
(σε διάφορα κοινωνικά περιβάλλοντα) ανάμεσα
αφενός στην επιμονή της προσωπικής τους αντίληψης περί αλήθειας
και αφετέρου της συνοχής μιας ομάδας ή γκρουπ.
Ορισμένες φορές, η αλήθεια και η αρετή απαιτούν απόσχιση και επανάσταση.
Άλλες φορές και σε διαφορετικούς καιρούς, η επιβίωση ή η ασφάλεια της ομάδας ή του γκρουπ
παίρνει προτεραιότητα ως «δεδικασμένον» και απαιτεί αλληλεγγύη.
Εάν σήμερα ο ελεύθερος στοχαστής Σωκράτης ανήκε σε μιαν ομάδα, μια λέσχη, μια εταιρεία ή μια χώρα
ποτέ δεν θα συμβίβαζε τις αξίες του αλλά θα μπορούσε κάλλιστα να φέρει σε συμφωνία την ομάδα του.
Ο Stone συμπέρανε ότι ο Σωκράτης ήταν στο μεγαλύτερο εγωϊστικό «τριπάκι» της ιστορίας.
Πιθανότατα ήταν, πράγματι.
Ωστόσο, σύντομα η Αθήνα θα μετανοούσε που τον καταδίκασε.
Η δίκη του ήταν μια υπερβολική αντίδραση, μια προδοσία των Αθηναϊκών αξιών
όπως ακριβώς ο βασανισμός υπόπτων τρομοκρατίας ή η σύλληψη τηλεγραφικών μηνυμάτων των Αμερικανών
ύστερα από την 11η Σεπτεμβρίου ήταν προδοσίες των Αμερικανικών αξιών.
Οι δημοκρατίες, τελικά, όντως προδίδονται αφ’ εαυτών από τα μέσα.
Αυτοί που τις προκαλούν σε αγώνα, όπως ο Σωκράτης, υπάρχουν
για να δοκιμάσουν την κοινωνία επί της δεσμεύσεως και εμμονής της στην ελευθερία
και –αν η κοινωνία αποτύχει στην δοκιμασία– να της υπενθυμίσουν την οδό της αρετής.
Σημείωμα του μεταφραστή
Στις 19 Δεκεμβρίου 2009, την ίδια ημέρα της δημοσίευσης του άρθρου αυτού με τίτλο “SOCRATES IN AMERICA TODAY”, το περιοδικό ECONOMIST ανέφερε στο Χριστουγεννιάτικο τεύχος τα εξής που συνδέονται με το κύριο θέμα του άρθρου:
1.«Για παράδειγμα, ένα φως αναμμένο με δάδα από το Άγιο Φως –η φλόγα που αναδύεται από τον Τάφο του Χριστού μέσω μιας αρχαίας τελετουργίας για το Πάσχα– πετά τώρα προς την Μόσχα με αεροπορική πτήση τσάρτερ. Αυτό γίνεται με επάρκεια, φανφάρες και πολλή κάλυψη από τα media».
2.«Στους πρόποδες του όρους των Ελαιών, πλησίον του Κήπου της Γεθσημανή όπου ο Ιησούς της Ναζαρέτ συλλογίστηκε τον θάνατό του, υπάρχει μια συμπαγής αλλά μεγαλειώδης εκκλησία περιτριγυρισμένη από φλογερά άνθη και κλαδεμένους θάμνους… η μονή της Μαρίας Μαγδαληνής Ιερουσαλήμ».
3.»Σε μιαν εποχή αστραπιαίων επικοινωνιών, οι δεσμοί Μόσχας-Ιερουσαλήμ είναι θεαματικοί».
4.«Το 2007 έγινε η συνένωση του Πατριαρχείου Μόσχας και της Ρωσσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας εκτός Ρωσσίας (Νέα Υόρκη).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου